Có nhiều bằng chứng cho thấy sự gia tăng nhiệt độ trong không khí, trong môi trường sống ảnh hưởng đến nguy cơ hình thành và phát triển ung thư.
Trong những tuần từ giữa tháng 4 /2019 vừa rồi, Việt Nam chịu đợt nóng cực độ. Cụ thể ở Hà Tĩnh – tỉnh nằm ở tâm chấn của đợt nóng, nhiệt độ ngày 20/4 đạt ngưỡng 43,4 độ C.
Một số nơi khác nhiệt độ cũng ở mức khá cao, trên 40 độ C như Tuyên Hóa (Quảng Bình) 43 độ C, Tây Hiếu (Nghệ An) 42,2 độ C, Mường La (Sơn La) 42 độ C, Hòa Bình 41,1 độ C , Huế 41.6 độ C, còn ở hai thành phố lớn: Hà Nội và TPHCM lần lượt là 38,9 độ C và 35 độ C.
Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia cho biết, do ảnh hưởng của hiện tượng El Nino nắng nóng năm nay ở nước ta bắt đầu sớm và có khả năng kéo dài trong suốt phần còn lại của năm.
Bảng 1: Nhiệt độ trung bình và chỉ số UV trong năm 2019 tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh theo dự báo của www.weather-atlas.com
Nhiệt độ cực đoan có thể gây chết người
Theo Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu (Intergovernmental Panel on Climate Change – IPCC), nhiệt độ trên trái đất dự kiến tăng từ 1,1 đến 6,4 độ C từ năm 1990 đến 2100 [2]. Một trong những điều kiện nhiệt độ cực đoan ảnh hưởng lớn nhất đến sức khỏe gọi là sóng nhiệt (heat wave), đây là giai đoạn thời tiết nóng quá mức và bất thường có thể đi kèm với độ ẩm cao có thể kéo dài vài ngày đến vài tuần ở một khu vực nhất định.
Với nhiệt độ toàn cầu ngày càng nóng thì các trận sóng nhiệt xảy ra thường xuyên hơn.
Việc tăng nhiệt độ cơ thể đột ngột do tiếp xúc với môi trường nóng gây ra sốc nhiệt dẫn đến nhiều tác động xấu với cơ thể, gây ra nhiều bệnh lý (Bảng), ảnh hưởng đến nhiều cơ quan trong cơ thể và đặc biệt có thể gây chết người.[4, 5]
Tại Việt Nam trong 5 năm từ năm 2009 đến năm 2013 có 108 ngàn người chết do sóng nhiệt [4-7]. Tại 12 nước châu Âu, năm 2003 chịu ảnh hưởng bởi sóng nhiệt lớn nhất và có khoảng 70 ngàn người chết.
Sóng nhiệt năm 2010 tại Nga làm khoảng 55 ngàn người chết. Ở Mỹ từ năm 1985 – 2009 có gần 23 triệu người chết do nhiệt độ cao quá mức. Đợt sóng nhiệt năm 2018 tại Nhật Bản có khoảng 22 ngàn người phải nhập viện vì triệu chứng đột quỵ do nhiệt, với nhiệt độ trung bình khoảng 41 độ C [8].
Gia tăng nguy cơ gây ung thư
Bên cạnh các yếu tố như tia cực tím (như UVA, UVB) và ô nhiễm không khí đã được chứng minh cụ thể là nguyên nhân trực tiếp gây ra nhiều loại ung thư, hiện nay càng có nhiều bằng chứng cho thấy sự gia tăng nhiệt độ trong không khí, trong môi trường sống ảnh hưởng đến nguy cơ hình thành và phát triển ung thư.
Đầu tiên là việc tăng nhiệt độ toàn cầu làm tăng khả năng tiếp xúc với các hóa chất có khả năng gây ung thư. Lý do là nhiệt độ tăng dần lên khiến gia tăng các cơn mưa lớn, dẫn đến việc đưa các hóa chất này vào trong nước, hay làm các chất độc hại từ nước hay nước thải đi vào khí quyển. Bản thân sự nóng lên cũng khiến cho những hóa chất này độc hại hơn [15].
Thứ hai, việc biến đổi khí hậu nói chung và nóng lên toàn cầu nói riêng ảnh hưởng đến mùa vụ trồng trọt, ảnh hưởng đến việc bảo quản và cũng gia tăng phát sinh các loại nấm mốc có hại. Một số nấm mốc có hại có thể tiết ra các độc tố gây ung thư, điển hình như aflatoxin gây ung thư gan [9]
Hình 2. Mối liên hệ giữa các biến đổi khí hậu và nguy cơ gây ung thư.[11]
Ung thư phổi : Nhiều nghiên cứu cho thấy việc nóng lên và khô hạn là một trong những nguyên nhân gây ra cháy rừng và làm ô nhiễm không khí; sự thay đổi của các chất độc hại trong môi trường do nhiệt độ tăng cao có thể gây ra các bệnh về hô hấp và có thể gây ung thư phổi từ ô nhiễm không khí [9, 11,15].
Ung thư da : Biến đổi khí hậu do các khí nhà kính làm thủng tầng ozon (ở tầng bình lưu) và thay đổi ozon tầng đối lưu như thay đổi khả năng ngưng tụ, khả năng bao phủ và thay đổi tia cực tím (Ultraviolet radiation UVR) và thành phần của nó.
Hơn nữa việc thay đổi nhiệt độ, ngưng tụ và khả năng bao phủ làm thay đổi đặc tính tiếp xúc mặt trời khiến tăng nguy cơ các bệnh do tia cực tím gây ra, đặc biệt là ung thư da. Nhiều nghiên cứu cho thấy mất 1% trên tổng số ozon làm tăng 3-5% ca mắc ung thư da; còn khi nhiệt độ không khí tăng 2 độ C trong thời gian dài làm tăng khả năng gây ung thư của UV lên 10%.[2, 9, 11]
Đó đều là kết quả của các nghiên cứu được thực hiện dài hạn.
– Nghiên cứu U.S. Radiologic Technologists (USRT) tại Mỹ trên hơn 64 ngàn người trong 20 năm cho thấy những người tiếp xúc với tia cực tím nhưng ở nhiệt độ cao hơn (trung bình khoảng 80 độ F) cho thấy khả năng mắc ung thư biểu mô tế bào đáy (basal cell carcinoma BCC) cao hơn 1,5 lần so với người tiếp xúc với tia cực tím nhưng ở nhiệt độ bình thường (67,5 độ F).[12]
– Khảo sát ung thư da quốc gia (National Skin Cancer Surveys) trên 100 ngàn người tại 10 bang ở Mỹ cho thấy nguy cơ mắc ung thư biểu mô tế bào vảy (squamous cell carcinoma) cao hơn 5,5% / độ C và nguy cơ mắc ung thư biểu mô tế bào đáy cao hơn 2.9% / độ C.[13]
– Một nghiên cứu trong phòng thí nghiệm trên tế bào ung thư da và mô da người cho thấy khi tiếp xúc với UVB trong nhiệt độ cao 39 OC thì nguy cơ hình thành ung thư da cao hơn so với ở nhiệt độ thường 37 OC.[14]
Ai là người dễ bị ảnh hưởng bởi điều kiện nóng cực đoan?
Tổ chức y tế thế giới liệt kê những người có nguy cơ bị ảnh hưởng do điều kiện nóng cực đoan [4]:
– Người khuyết tật, người đã có bệnh
– Phụ nữ có thai, trẻ em và người cao tuổi
– Người làm việc ngoài trời, lao động chân tay
– Vận động viên.
Làm gì để hạn chế nguy cơ từ tình trạng nóng cực đoan?
Sau đây là một số khuyến cáo để hạn chế nguy cơ sốc nhiệt do nắng nóng cực đoan hay sóng nhiệt gây ra [4]:
– Giữ nhà cửa thoáng mát, nhiệt độ trong nhà nên thấp hơn 32 OC vào ban ngày và thấp hơn 24 OC vào ban đêm.
– Giữ cơ thể mát mẻ và uống đủ nước và khoáng (thường xuyên uống nước nhưng tránh uống rượu bia hay quá nhiều caffeine và đường).
– Hạn chế ra ngoài nắng, khi ra ngoài trời nên có đồ bảo vệ (kính chống nắng, quần áo) và kem chống nắng.
– Cảnh báo với các thành viên trong gia đình về tình trạng thời tiết nóng đột ngột, đặc biệt khi trong gia đình có những người dễ bị ảnh hưởng như đã kể trên.
– Cẩn thận khi để trẻ em, người lớn tuổi trên xe hơi, do nhiệt độ bên trong xe có thể gia tăng rất nhanh.
Bên cạnh đó nên thường xuyên cập nhật thông tin thời tiết để hạn chế rủi ro. Tại Việt Nam có thể tham khảo tại các tin tức thời sự hay website Trung tâm Dự báo khí tượng thuỷ văn quốc gia http://www.nchmf.gov.vn
Bên cạnh sốc nhiệt do nóng thì vẫn có trường hợp sốc nhiệt do lạnh đột ngột. Một trong những ảnh hưởng thường gặp là cơ thể bị giảm thân nhiệt (hypothermia), nổi da gà, rùng mình, rối loạn nhịp tim, kích thích tiểu tiện, hay có thể gây nổi mề đay. Những đối tượng có nguy cơ cao cũng giống như sốc nhiệt do nóng.
Nên di chuyển đến nơi ấm áp hơn, làm ấm cơ thể bằng cách mặc đồ ấm, sưởi ấm cơ thể hay ngâm trong nước ấm hoặc uống đồ uống nóng, nếu các triệu chứng bất thường không thuyên giảm thì nhanh chóng đến các cơ sở y tế [16].
Một số bệnh lý thường gặp do sốc nhiệt độ cao:
| Bệnh lý | Triệu chứng | Nguyên nhân | Xử lý |
| Nổi mề đay do nhiệt | Các mẩn đỏ, ngứa xuất hiện trênmặt, cổ, ngực, vùng bẹn. | Do đổ mồ hôi nhiều trong thời tiết nóng ẩm. | Giảm thiểu mồ hôi bằng cách ở trong mát mẻ, tắm thường xuyênvà mặc quần áo thoáng mát. Giữ những vùng bị ảnh hưởng khô ráo |
| Phù do nhiệt | Phù tay, chân, mắt cá chân, xuất hiện khi bắt đầu mùa nóng. | Do nhiệt làm giãn mạch ngoại biên và giữ nước và muối trong cơ thể. | Phù sẽ từ từ giảm dần khi cơ thể quen dần với khí hậu. Tuy nhiên nên ở nơi mát mẻ và giữ mát cơ thể. |
| Ngất do nhiệt | Mất ý thức trong thời gian ngắn hay chóng mặt. Bệnh thường gặp ở người bị bệnh tim mạch hoặc dùng thuốc lợi tiểu không kịp thích nghi điều kiện nóng đột ngột. | Do mất nước, giãn mạch máu ngoại biên và giảm máu tĩnh mạch về tim dẫn đến giảm lượng máu tim bơm ra. | Bệnh nhân nên nghỉ ngơi ở nơi thoáng mát, được đặt ở tư thế nằm ngửa kê cao chân và hông để lưu thông máu dễ dàng hơn |
| Chuột rút do nhiệt | Đau thắt cơ, thường ở chân, tay hoặc bụng, hay xảy ra sau khi tập thể dục. | Do mất nước, mất điện giải nặng qua việc đổ mồ hôi. | Cần nghỉ ngơi ngay lập tức ở một nơi mát mẻ.Căng cơ và massage dịu dàng. Bù nước và điện giải ( như Oresol).Nếu chuột rút vẫn kéo dài trong hơn một giờ thì cần có sự chăm sóc y tế. |
| Kiệt sức do nhiệt | Các triệu chứng bao gồm khát nước dữ dội,người mệt lả, khó chịu, lo lắng, chóng mặt, ngất xỉu và đau đầu.Nhiệt độ cơ thể có thể tăng từ 38 đến 40°C. Mạch yếu, hạ huyết áp và thở gấp.Không có sự thay đổi của trạng thái tâm thần. | Do cạn kiệt nước hoặc muối trong cơ thể vì tiếp xúc với môi trường nóng hay tập thể dục nặng | Chuyển bệnh nhân đến nơi mát mẻ có bóng râm.nới lỏng hoặc cởi bỏ bớt quần áo. đắp khăn ướt hoặc phun nước vàsử dụng quạt để làm mát.Đặt bệnh nhân nằm ngửa, nâng cao chân và hông để tăng máu tĩnh mạch trở về tim. Bù nước và điện giải hoặc truyền nước điện giải (nếu bệnh nhân bị nôn ói) .Nếu thân nhiệt trên 39 ° C hoặc giảm tri giác hoặc hạ huyết áp kéo dài, cần sơ cứu và chuyển bệnh nhân đến bệnh viện. |
| Đột quỵ do nhiệt | Khi bị sốc nhiệt (do sóng nhiệt –heat waves, nhiệt độ cao mùa hè hoặc tập thể dục nặng)nhiệt độ cơ thể tăng nhanh đến hơn 40°C, dẫn tới những bất thường hệ thần kinh trung ương như choáng váng, nhầm lẫn hoặc hôn mê.Da nóng, khô, buồn nôn, hạ huyết áp, nhịp tim nhanh và thở dốc | Có thể do tất cả các nguyên nhân trên | Đo nhiệt độ trong cơ thể ( đầu dò trực tràng): nếu> 40 ° C, di chuyển đến nơi mát mẻ, cởi quần áo, và làm mát bên ngoài: chườm khăn ướt vùng cổ, nách và bẹn, quạt liên tục, phun nước mát từ 25 – 30 o C lên da. Đặt bệnh nhân ở tư thế thoải mái để không cản trở việc thở.Thở oxy 4 lit/phút và bổ sung dung dịch đẳng trương cho bệnh nhân ( nước muối thông thường).Chuyển nhanh đến nơi cấp cứu. |
Các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác thường gặp do sốc nhiệt độ cao
Ảnh hưởng đến tim mạch: Biến đổi khí hậu làm gia tăng các nguy cơ mắc bệnh tim mạch do tiếp xúc với không khí ô nhiễm và nhiệt độ thay đổi bất thường. Khi tiếp xúc với nhiệt độ cao bất thường, cơ thể đáp ứng lại bằng cách gia tăng nhiệt độ cơ thể, tăng tiết mồ hôi và gây mất nước, rối loạn nhịp tim cũng có thể gây ra đột quỵ [9, 10]
Gây ra các bệnh về thận: Tiếp xúc kéo dài với nhiệt độ quá nóng có thể dẫn đến các vấn đề nghiêm trọng về thận. Tiêu cơ vân (Rhabdomyolysis) là tình trạng có thể gặp phải do sốc nhiệt hay đột quỵ do nhiệt gây ra, làm cơ bị tổn thương, tiết các độc tố vào máu và từ đó ảnh hưởng đến thận. Khả năng điều chỉnh lượng nước của cơ thể cũng có thể bị ảnh hưởng do sốc nhiệt và có thể dẫn đến nhiễm trùng thận hoặc bàng quang.[10]
Ảnh hưởng đến hô hấp: Biến đổi khí hậu và sự gia tăng nhiệt độ ảnh hưởng xấu đến chất lượng không khí do làm tăng sự hình thành ozon ở tầng đối lưu. Việc tiếp xúc với khí ozon làm tăng khả năng tổn thương của hệ tuần hoàn và cả các bệnh về phổi hay gây tử vong [9, 11]10
Tài liệu tham khảo
1. Washington post,. Vietnam just observed its highest temperature ever recorded: 110 degrees, in April. 2019: https://www.washingtonpost.com/weather/2019/04/22/vietnam-just-observed-its-highest-temperature-ever-recorded-degrees-april/?fbclid=IwAR1eeC-chQLuy856Z1TWqUjhaWUsXwJ-GP4RsyunM7M-VdHGfOpbggb4uxA&noredirect=on&utm_term=.37e433b68918
2. Grover, S. and Rajeshwari, Global warming and its impact on skin disorders. Indian J Dermatol Venereol Leprol, 2009. 75(4): p. 337-9.
3. Canada, H., Extreme Heat Events Guidelines: Technical Guide for Health Care Workers. 2011.
4. WHO, Information and public health advice: heat and health. 2018: https://www.who.int/globalchange/publications/heat-and-health/en/
5. WHO, Heatwaves and Health: Guidance on Warning-System Development. 2015.
6. Guo, Y., et al., Quantifying excess deaths related to heatwaves under climate change scenarios: A multicountry time series modelling study. PLoS Med, 2018. 15(7): p. e1002629.
7. CRED, Heatwaves and health. 2017, EM-DAT.
8. The, L., Heatwaves and health. The Lancet, 2018. 392(10145): p. 359.
9. Friel, S., et al., Climate change, noncommunicable diseases, and development: the relationships and common policy opportunities. Annu Rev Public Health, 2011. 32: p. 133-47.
10. Publichealth.org. CLIMATE CHANGE. 2019; Available from: https://www.publichealth.org/public-awareness/climate-change/ .
11. Matthews-Trigg, N.T., J. Vanos, and K.L. Ebi, Climate Change and Cancer. 2019: p. 11-25.
12. Michal Freedman, D., et al., Ambient temperature and risk of first primary basal cell carcinoma: A nationwide United States cohort study. J Photochem Photobiol B, 2015. 148: p. 284-289.
13. van der Leun, J.C., R.D. Piacentini, and F.R. de Gruijl, Climate change and human skin cancer. Photochem Photobiol Sci, 2008. 7(6): p. 730-3.
14. Calapre, L., et al., Heat-mediated reduction of apoptosis in UVB-damaged keratinocytes in vitro and in human skin ex vivo. BMC Dermatol, 2016. 16(1): p. 6.
15. Niehs.nih.gov, A Human Health Perspective On Climate Change. 2010
16. Healthline.com. Hot and Cold: Extreme Temperature Safety. Available from: https://www.healthline.com/health/extreme-temperature-safety#extreme-cold-temperatures .
ThS Trịnh Vạn Ngữ, Học viện Khoa học Y Sinh SoonChunHyang (SoonChunHyang Institute of Medi-Bio Science) (SIMS), Đại học SoonChunHyang, Hàn Quốc. Thành viên Ban Khoa học Ruy Băng Tím.
Ruy băng tím là tổ chức phi lợi nhuận về phòng chống ung thư tại Việt Nam, được thành lập vào ngày 12/12/2015 với sự tham gia của các bác sĩ ung bướu, các nhà khoa học nghiên cứu về ung thư trong và ngoài nước.
Ruy băng tím hướng đến xây dựng một website khoa học đáng tin cậy, chuyên cung cấp thông tin chính xác, đầy đủ về ung thư. Các bài viết đều được các tác giả tra cứu kỹ lưỡng trước khi viết, có dẫn nguồn đầy đủ để người đọc có thể tham khảo. Website: ruybangtim.com
