Theo nhà sử học Fédéric Hulot, tác giả cuốn “Đường sắt Pháp ở Đông Dương và Vân Nam” mô tả thì “Từ Vinh tới Đồng Hới, trên gần 200km, ngược lên thung lũng Ngàn Sâu để rồi đi xuống, dọc theo sông Ngường Nay, sau khi đã vượt qua đèo Khe Nét bằng một đường vòng xoắn kép”(1).
Còn trong cuốn “Địa lý-Lịch sử Quảng Bình” của cố nhà giáo Lương Duy Tâm, mô tả: “Đường xe lửa suốt Đông Dương đi vào địa phận Quảng Bình ở Tân Ấp. Từ Tân Ấp đến Lạc Giao, nó lượn theo thung lũng sông Gianh. Băng qua nguồn Nan bởi cầu sắt Minh Lệ, nguồn Son bởi cầu sắt Phù Kinh. Phía nam ga Phúc Tự, nó chạy dọc theo đường quốc lộ trên một quãng ngắn. Rồi chạy về Tây nam, vượt sông Long Đại bởi một cầu khác bằng sắt. Nó chạy ra khỏi tỉnh sau khi đã đi qua Mỹ Sơn…”(2).
Tuyến đường sắt Tân Ấp-Thà Khẹt
Ý tưởng ban đầu xây dựng nhánh đường sắt sang Lào từ tuyến Bắc-Nam xuyên Đông Dương đã có trong đề án của Poul Doumer từ năm 1898 với điểm bắt đầu từ Quảng Trị sang Savannakhet (Lào).
Thời điểm đó, do khả năng tài chính không bảo đảm nên dự án chưa được triển khai. Năm 1927, Toàn quyền Alexandre Varenne khởi động khảo sát nghiên cứu tuyến đường sắt từ miền Trung Việt Nam sang Lào với tuyến được lựa chọn là Tân Ấp-Thà Khẹt thay vì đề án ban đầu của Paul Doumer.
Năm 1929, tuyến đường này được tiến hành ở Tân Ấp và Xóm Cục (Khe Ve), dự định sẽ hoàn thành vào năm 1936 để thông thương với Trung Lào nhằm khai thác tài nguyên, khoáng sản, thuốc phiện… ở vùng này đưa về mẫu quốc. Tuy nhiên, “Với đầu óc chính trị nửa vời của nền Đệ tam Cộng hòa, các công trường thì không bao giờ gián đoạn nhưng cũng không hoạt động với nhịp độ bình thường. Cái chính là tạo ra ảo ảnh và người ta đã tìm ra biện pháp thỏa hiệp nhằm che giấu tính phi lý của công việc với danh nghĩa chính thức là với công việc “tạm thời””(3).
Lộ trình vận hành bắt đầu dùng ô tô cải tiến gắn bánh sắt chạy trên đường ray xuất phát tại ga trên bộ trước. Từ điểm đầu tiên là ga Tân Ấp đến ga Xóm Cục. Từ ga Xóm Cục cáp treo sẽ chuyển các thùng goòng hàng từ đường sắt trên bộ lên cáp treo hai chiều để đi sang ga Banaphao.
Theo tư liệu cũ, tuyến Tân Ấp-Thà Khẹt phải vượt qua độ cao 400m, bao gồm hàng chục cái cầu và 5 căn hầm, hầm dài nhất là 650m. Tuyến đường sắt độc đáo này hiện vẫn còn dấu tích ở vùng miền núi phía Tây Quảng Bình.
